NOTO :

La suba teksto estis prenita el http://web.archive.org/web/20071008104853/http://www.er.uqam.ca/nobel/k33440/kr1.html , kie ĝi aperas en NHA (Nova helpalfabeto). Mi transigis ĝin al la norma Esperanta ortografio: mi anstataŭigis

ĉiun wa-on per ŭa,
ĉiun kh-on per ĥ,
ĉiun zh-on per ĵ,
ĉiun sh-on per ŝ,
ĉiun ch-on per ĉ,
ĉiun au-on per aŭ,
ĉiun j-on per ĝ,
kaj fine ĉiun y-on per j,

krom en kelkaj kazoj, kie mi vidis, ke tiuj anstataŭigoj ne taŭgas (en francaj aŭ anglaj vortoj).

ATENTU, ke mi NE relegis la tekston kaj ne kontrolis, ĉu ĉiuj faritaj anstataŭigoj ĝustas. Verŝajne malĝustas pluraj — en francaj aŭ anglaj vortoj kaj nomoj, ekzemple. Krome, ofte majuskloj estis malprave anstataŭigitaj per minuskloj. Mi pardonpetas pro tio.

La lingvaĵo de tiuj rakontoj multrilate lamas. Tiujn tradukojn oni devos funde revizii, nepre samtempe komparante ilin kun la originaloj.

Same gravus kompari tiun retan tekston kun la papera originalo. Mi havas paperan kopion de la originalo, multobligita de frato Durette mem. Se oni decidos uzi iujn el tiuj tekstoj por la Kanada antologio, mi volonte ciferigos la koncernajn rakontojn.

Francisko Lorrain, 15an de novembro 2014
francisko.lorrain@mac.com

LA HERBO DE LA ERARIGO
de Lionel Groulx
Ni tuj klarigu por la nasciantoj, ke la arbo de la erarigo estas tute ne la tabako de la diablo (verbasoun thapsus). Vi konas ĝin, ĉu ne? Tiun longan greson, herbaĵo kun larĝaj kaj vilaj folioj, kun floroj sulfurkoloraj, kiu kreskas en la grasa tero malnantaŭ la staloj, kaj kiuj, unu belan matenon, oni vidas tranĉitan ternivele, rikoltitan nokte per la diablo. Ne, la herbo de la erarigo ne estas la tabako de la diablo.
ĉu la herbo de la erarigo tiam estas la herbo de la bufo (serracenia purpura), tiu kreskaĵo kun pli malgranda tigo ol la tabako de la diablo, kiu kreskas sur la levado de fosaĵoj, kaj kies nigra grajno, kiam matura, tiel similas al grajno de nigra tritiko, ke oni povus erari. Maĉante tiujn grajnojn, sendube mi ne devas instrui vin pri tio — la bufo faras sian provizon de veneno, terura veneno. Kiam la bufo kolere vomas ĝin. Ne, la herbo de la erarigo ne estas la herbo de la bufo.
Finfine, ĉu la herbo de la erarigo estas la herbo de la pulo (rhus toxicodendron)? Vi scias, tiu malgranda perfida herbo kiu kaŝiĝas sub la milio, en la fragoj, sub la ombro de frambujoj aŭ ĉerizujoj por pli bone ekataki la krurojn de la infanoj kiuj iras nudpiede, herbo kiu nin malfeliĉigis dum nia junaĝo, kaj kaŭzis jukojn kiuj ankoraŭ doloras, kaj el kiuj oni saniĝis — ĉu vi memoras? — nur eltirante unu plantaĵon de tiu malbenita herbo por sekigi ĝin per la suno dum naŭ tagoj.
Ne, la herbo de la erarigo, tio ne estas nek la herbo de la pulo, nek la herbo de la bufo, nek la tabako de la diablo. Do, kio ĝi estas, vi min demandas? Vi ne scias? Nu, ankaŭ ne mi. La herbo de la erarigo, Dio mia! estas… estas… estas la herbo de la erarigo. ĉio kio estas certa, estas ke ĝi vere ekzistas, aŭ almenaŭ ĝi ankoraŭ ekzistis aŭtan dudek kvin aŭ tridek jaroj kiam mia avino ankoraŭ vivis.
Mia avino, kiu iam vidis erarlumojn, kiu preskaŭ vidis lupfantomojn kaj kiu scipovis, nur por si mem, specialan botanikon, bone konis, mi certas vin la herbon dela erarigo. Kiam ni ekiris al la arbaro, al la framboj aŭ morusoj, ŝi malofte forgesis aŭdigi al ni tiun emfazan averton : “Precipe, infanoj, gardu vin bone, ke vi ne tretu sur la herbon de la erarigo”! Nur tiuj misteraj vortoj, ĉu mi konfesos al vi? Difektis nian espereblan ĝojon ; ili antaŭtempe ruinigis niajn plej belajn ekskursojn. Mi rememorigis nin, kun tremadoj sur la dorso, la rakontojn kiujn avino jam rakontis pri tio. Kiam unu lanfasketo streĉita sur ambaŭ pojnoj, ni pruntedonis niajn brakojn, anstataŭ debobelinon, kaj la bona maljunulino buligis sian lanfadenon. Kaj ne necesas diri al vi ke estis veraj rakontoj, rakontoj pri okazintaĵoj. Iam estis la maljuna Lucien Griĉon — vi sendube aŭdis pri li en tiu tempo — maljuna ĉasisto kiu konis ĉiujn arbojn de la arbaro per ilia propra nomo. kiu povis iri, okuloj fermitaj, de la malsupra kanaletoĝis la Granda-Pinto de la bienlimo. Nu! unu belan tagon, kiam la maljunulo tretis la herbon de erarigo, li tiel perdis sian vojon, ke li restis du tagojn perdita en la arbaro nekapabla sin orienti. Unu favorato de aventuro, tiu estis precipe paĉjo Gilbert Landro. Paĉjo Gilbert, ni devas tion diri, havis reputacion ne “kraĉi en la brandon”. Li drinkis “ion”, li diris, por sin konsoli de la morto de sia mortinta edzino. ĉu ekzistis mistera simileco inter tiu “ion” kaj la herbo de la erarigo? ĉiaokaze, ke en tiuj okazoj, la herbo de erarigo certe erarigis sian homon per pli granda malico.
Tuj kiam oni metis la piedon sur la herbon de erarigo, rakontis mia avino — Kaj se oni estis nudpiede, ne necesas diri ke la herbo agis fulmorapide — oni sentis senddifinitan malsaneton, la kapo fariĝis peza, poste venis stomakdoloro kun vomado. “Nepra malsano, diris la maljunulino, kiun la bona Dio sendas por puni ilin, tio estas, la bubaĉojn kiuj fumas kaŝe de la gepatroj”. Tio ne estas ĉio. Baldaŭ, ĉirkaŭ vi, la arboj ekturniĝis kaj ekdancadis kiel aro de sorĉitoj. Vi mem ankaŭ turnis, iris antaŭen, iris malantaŭen, maldekstren, dekstren, por fine alveni ĉe la saman lokon. Tiam la malfeliĉulo, falis teren, ekkaptis lin subita dormemo, sed speciala dormemo kiu pezis kiel ebrieco. La morgaŭo kaj kalekfoje eĉ la postmorgaŭo. Oni tiel ja vidis, oni stariĝis, la hararo taŭzita kaj plektita, ŝajne perla koboldoj, kaj oni sentis dolorojn en ĉiuj membroj same kiel sentas iu kiu kuŝis sur rompitaj stukaĵoj. Kaj estis ne multe da rimedoj kontraŭ la herbo de erarigo. El la erarlumoj, la lupfantomoj, en ektrema okazo oni povis sin forsavi. Pri la eralumo, ekzemple. estas simpla afero. Oni nur devas enpuŝi sian poŝttranĉilon sur unu foston de la barilo ; kaj dum la erarlumo venas promeni ĉirkaŭ la fosto, vi profitas la okazon por fuĝi. Kiam estas lupfantomo, vi brave atakegas lin, kaj provas vundi lin per roketo aŭ per via tranĉilo, kaj se la sango eliras, dum la tempo tion diri, vi liberigas lin. Estis tiamaniere ke mia avo liberigis iun, unu vintran vesperon , en la suprenirejo de Sankta-Francisko. Sed, kiam oni estis kaptita de la herbo de erarigo, esti neeble elfuĝi. Oni estis kaptita, vere kaptita, je kia ajn kosto, oni devis subiĝi antaŭ ĝi. jen estis tio, kion avino rakontis.
———————————————
Nu, mi vere kredas, miaj amikoj, ke unu fojon en mia vivo, mi spertis la aventuron de la herbo de la erarigo. jen estas ĝi :
Unu belan vesperon, reveninte el la lernejo, miaj gepatroj, kiel kutime, sendis min por venigi la bovinojn el sur la alia kampo, ĉe la fino de la bieno. Estis ĉirkaŭ la fino de septembro. Mia plej aĝa fratino, doninte al mi varman ŝmirpanon, diris : “Rapidu, ĉu ne!” Inter ni, mi iom kredas ke tiun vesperon la kara fratino atendis sian amanton. ĉar mi jam rimarkis ke en tiuj cirkonstancoj, dezirante melki pli frue la bovinojn, ŝi metis sur mian panon dikan tavolon de konfitaĵo. Tamen panjo jam donis al mi korbon de freŝa viando por trandoni al la ĉampeaŭ familio, ĉar la antaŭan tagon ni buĉis porkon. Sed, la korbo pezias. En ĝi, se plaĉas al vi scii, estis unu korleto, unu peco da ŝultro, kaj pecoj de sangkolbaso por ĉiu membro de la familio. Mi eliris, sed iom malrapide. Eĉ, ĉe kurbo de la vojo, kiam la domo ne plu vidiĝis, mi tute simple sidiĝis sur la bordon de la rivero, por une ripozi, kaj poste — ĉu vi divenas? — por nombri la pecojn de la sangokolbaso. Panjo jam certigis min ke estis ses el ili. Sed, se kazarde, troviĝus sep? Do, miaj amikoj, okazis ke estis sep. Mi do konfesas min al vi malkaŝe : estas tiel bela kratago sur la rando de la vojo, ĉe la aliaflanko de la bieno de la Sankta-Denis, kie mi neniam preterpasas, eĉ post tridek jaroj, sen ke revenu sub mian langon, mi ne scias kian malproksimam guston de freŝa sangkolbaso.
Sed mi devis rapidi. do, nur la tempo eniri ĉe la Campeaŭ kaj eliri kun tiuj vortoj : “Multan dankon kaj multe da salutoj ĉe vi” ; ĵus la tempo por pluki kelkajn kratagfruktojn, tie ĉe kaj tie, por ĵeti kelkajn ŝtonojn al la preterflugantaj sturnoj kiuj returnis en la varmajn landojn ; kaj mi estis sur la alia bieno. Mi atente aŭskultis. Malproksime, konfuza murmuro alvenis al mi. La bovinoj, kiel ĉiam estis en la arbaro ĉe la farmlimo. Ek! al la limo!
Tamen, irante, mi kondimentis mian pecon de sangkolbaso per kvar aŭ kvin pomoj el sub negreftita arbo, per kelkaj longaj nuksoj kiujn mi rompis inter du ŝtonoj, al tio mi eĉ aldonis alizojn kiuj elmontris siajn nigrajn berarojn sur la flavaj kaj ruĝaj folioj ĉe la rando de la arbaro. Ho ve! Mia malfeliĉo ankaŭ volis ke mi iru apud frakseno sur kiu grimpis savaĝa vinberujo. Kaj, supre, preskaŭ ĉe la fino de la arbo mi ekvidis avidan turdon kufeliĉege frandis la vitberojn. Estis al mi tentege. “Mi tien grimpos”, mi diris al mi. dirite, farite! Ho, grimpi, vera volupto tute infana! Oni estas malgrabnda, oni volas leviĝi, oni volas vidi. Apenaŭ la bubego eliras el la lulilo kaj ekkomencas uzadi siajn krurojn, ke tuj li ekkomencas grimpi. Kiom da fojoj niaj afliktitaj patrinoj diris al la najbarino aŭ al la baptopatrino vizitanta : “Ho! la ne tolereblaj infanoj! Ili ĉien granpadas”. Efektive, mi preskaŭ ĉien grimpis : sur la supren de la staloj por elnestigi la birdojn kaj rompi nian nazon. Ni grimpaĉis precipe en la pomujojn kaj prunujojn dum la sezono de la verdaj fruktoj. La emo al la verdaj fruktoj kaj al la grimpado! Du pasioj kiuj bone kuniĝas! Bona Dio! Kiom multe ni manĝis da tiuj verdaj prunetoj kaj da tiuj verdaj pometo, malgraŭ la minacoj pri teruraj misdigestoj, per kiuj niaj prudentaj patrinoj klopodis nin teruri!
Tiun versperon, tio ŝajnis multe pli alta ol. kutime. Cetere, kiel urĝi? Tie ĉi mi aŭdis, je kelkaj akreoj, la tintadojn normalajn de la sonorilo kiun la “Blanka” bovino resonigis je ĉiu buŝego de herbo. Do, la bovinoj ja devis reveni, ĉar, ĉe ni, kiam la bovinaj aliris al aŭ revenis el la kampo, estis ĉiam la “Blanka” kiu aŭteneniris, poste, post la unua, venis la dua ; post la dua venis la tria, kaj tiel plu, ĝis la “Nigra” kiu fine sekvis. Do, nenio grava, sekve mi povis manĝi la vitberojn, kaj la pli aĝa fratino povis pacienci.
Cetere, el la supro de mia frakseno, kaj inter la verdaj folioj de la vito, mi ja ekvidis fascinan vidindaĵon per miaj infanaj okuloj. La suno kuŝiĝis malantaŭ la fino de la arbareto. La supro de la arbaro kiu jam flaviĝis pro la unuaj frostoj, radiis kiel granda kampo de spikoj. Longaj oraj radioj filtriĝis ankaŭ en la kampoj tra la cedraj ligno-stangoj de transversaj bariloj. ĉie, sur la najbaraj bienoj, la brutaroj malsupreniris el la altaj paŝtejoj kaj sin salutis de flanko al la alia per longaj bovblekoj. Nenio pli multe plaĉis al mi, en tiu aĝo, ol la melankolio de la aŭtunaj stoplejoj, la dezerto de la kampoj, malprenigitaj de la rikolto, kie ŝvebas la mil kaj unu memoraĵoj de la tempo de la rikolto kaj de la tempo de la fojnado. Estis, tie, sub tiu sovaĝa pirarbo, kie ni tagmanĝis ĉiufoje kiam ni prifalĉis kaj engarbejigis la rikolton el la granda kampo de la montetoj. Iom pli malproksime, ĉe unu ŝveliĝo de la griza tero, mi ja rekonis la tombon de nia maljuna Bruno, la maljuna dudek kvin jaraĝa ĉevalo, parenco de la “Griza”, kiu iun post tagemezon, por tiel diri, subite mortis sur la batalkampo pro la arda suno, post kiam mia frato per la granda rastilo rastis kampon de ruĝaj trifolioj. El mia “birdoŝtupetaro”, mi ankoraŭ vidis balanciĝi, sed tute velkitan, la merizarban branĉon kiun ni, la infanoj, enŝovis, kiel maŭzeleon, sur la tombon de la maljuna servisto. Iom pli malproksime, mi ekvidis tutan vicon de ĉeriarboj ĉe la rando de la monteto de la framboj. Estis tie, unu tagmezon, la viroj apogitaj sur siaj forkegoj kaj la patro sur unu rastilo de la rikoltmaŝino, kie ni recitis la anĝeluson. Tiun tagon la okcidenta vento kunportis distingeble la vibradojn de la sankta sonorilo kune kun la apudan kanton de la griloj kaj de la cikadoj. Kaj mi memoras ke, super la vico de ĉerizarboj, la preĝejturo tranĉita per la mezo, ekaperis en la moviĝanta kurteno de la foliaro, kiel arĝenta kruco kiu pendis de la aero.
Dume, malproksime, la suno daŭre malsupreniris. “Ek! mi rulfalados, mi diris al mi mem. Kaj la konsciencriproĉo inundis min kun aŭtaŭvido de punkorektado. Per kelkaj saltegoj mi atingis la randon de la arbaro. La manoj fermitaj kiel paroltubo mi vokis : “Hej! Hej-Hej! ĉu venas la “Blanka” Nenia sono de sonorilo, nenia bruo. el la arbaro alvenis nur forta odoro, ankoraŭ pli forta per la falanta vesperroso, odoro de sekaj folioj kaj de putranta ligno, kun malforta odoro de rezino kaj akra aromo de filiko. En la arbaro, jam estis malhele, tre malhele. Subite sensenca teruro premis min : Mi ĵus pensis pri la herbo de la erarigo!…
Kaj tiuj simptomoj, tiu malsaneto kiujn mi sentis, ĉu ili ne stis la rezulto de la terura herbo! Mi sentis ke mia kapo pezis, ke la koro ne estis en bona ordo, kaj pli atakojn de vomado. Antaŭ mi, la arboj dancadis, dancadis, oni povus diri kiel infera rondodanco. Kaj ĉie ĉi kune kun strangaj naŭzoj, kie miksiĝis nekonsciaj rememoraĵoj pri sankolbasoj, sovaĝaj pomoj, kratago-fruktoj, longaj nuksoj, alizoj kaj sovaĝaj vitberoj. Mi ja provis serĉi mian vojon, sed tiuj acerarboj, tiuj ŝtonoj, tiuj herboj, tiu ĉirkaŭbarilo, ĉio tio ĉi prefere apartenis al la Granda-Pinto. je kelkaj paŝoj, mi falis, preskaŭ mortebria, kun malvarma ŝvito. Mi ĵus havis la tempon vidi la unuan stelon kiel fruzraketon brileti tra la larmoj de miaj okulharoj : mi kredis aŭdi malproksime malprecizan sorĉosabaton de korvoj olupitaj sidi surbranĉe, pli proksime, kantojn de griloj sub la herbo kaj mokeman “Bonan Vresperon” de unu kaprimulgo. Poste estis granda silento, absoluta senmoveco. La herbo de erarigo plenumis sian efikon. (NOTO : Kaprimulgo ordinare nomiĝas france : “bois-pourri” (putra ligno) pro la onomatopeo de la krio.)
———————————————
En la domo dum tiu tempo, vi bone imagas, ke la larmo grandigis minuton post minuto. Precipe la pli aĝa fratino iris kaj revenis malkviete, rigardis direkte al la vilaĝo kaj direkte al la arbaro, kaj en si mem diris : “Kion li ankoraŭ faras, la eta bubaĉo?” Mia avino montriĝis pli malkvieta ol ĉiuj. La malfeliĉa maljunulino ne miskomprenis pri la kaŭzoj de tiu malfruo. Sed, por ne tro timigi nian patrinon, ŝi kontentiĝis per tiuj paroloj : “Kondiĉe ke malfeliĉo ne okazis.” Tuj kiam la viroj envenis por vespermanĝi, per kelkaj vortoj, avino klarigis al ili la situacion. La pli aĝan fraton, oni tuj sendis al la arbaro, akompanita de “Kriket”, nia maljuna spanielo.
Tie malsupre, en la arbaro de la golfeto de ulmoj, estis la granda trankvilo de la naturo kaj de la nokto. La steloj lokigis svarmon la lucioloj en la hararo de la arbaro. La arboj ne plu dancis, la korvoj jam mutiĝis ; la griloj kantis pli mallaŭte per ne veki la dormanton ; nur la kaprimulgo aplroksimiĝis, daŭrigante sian unusonan “bonan vesperon”, dume la aero ĉiam parfumiĝis per la odoraj de sekaj folioj kaj per la aromo de rezino kaj la filiko.
“Kriket”, la nazego gluita sur la tero, tuj trovis la spurarojn. Baldaŭ la dormanto moviĝis : io malseka kaj vila frotis lian vizaĝon. Estis la brava hundo kiu, senceremonie, lekis sian junan mastron, karesis lin per grandaj svingoj de vosto. la doemanto malfermis la okulojn. Malprecize, li rekonis la spanielon kajla grandan fraton. Sammomente, tintado de sonorilo enriri en liajn orelojn. Estis la “Blanka” kiu revenis el la kampo, antaŭenmarĉante, kaj tiel plu, ĝis la “Nigra” kiu finigis la vicon. La granda frato demandis kaj demandis kiel enketa juĝisto. Sed neeble eltiri la plej etan respondon el la dormanto. La dormemo regis lin. Dum la tuta irado sur la vojo li revenis hejmen ŝancelpaŝante, eĉ, kelkajn fojojn, porteta de la granda frato.
Hejme, la demandoj rekomencis kiel eble plej bele, sed sen sukceso. La vino, pli sagaca, alproksimiĝis al la dormanto kaj forprenis liajn ŝuojn. Malkviete si ekzamenis ilin. Inter la kunmetitaj ledaj tavoloj de la plandumo, subite ŝi vidis… — divenu? — simple kaj nure, trunketon de herbo, kaj pro la iom forta tigo kaj ovalaj folioj kun iomete de brunaĵo, sendube, unu malklerulo nomus ĝin vulgaran ruĝan trifolion. Sed la avino ne kalkulis nek unu nek du. La kapo de la maljunulino jam estis aplomba.
— Per unu manturno, ŝi flugigis la rondan kovrilon de la forno kaj tien ekĵetis la finherbon. Tio estis ja la herbo ed la erarigo!
Kiam vi iros en la arbaro, amikoj, atentu bone ke vi ne tretu ĝin.
———————————————